Komunikacja naukowa to proces dzielenia się efektami własnej pracy badawczej, zapoznania się z publikacjami innych naukowców, wzbogacania wiedzy także poprzez dyskurs naukowy. Początki komunikacji naukowej sięgają XVII wieku – w powstających wówczas pierwszych czasopismach naukowych zaczęto publikować artykuły z wynikami badań. Nieistotne z punktu widzenia nauki były te wyniki, których nie opublikowano, nie upubliczniono. Ten tradycyjny model komunikacji naukowej przetrwał przez kilka stuleci.
Obserwowana na przełomie XX/XXI w. zmiana w sposobie komunikacji naukowej wiąże się przede wszystkim z rozwojem Internetu oraz nowych narzędzi komunikacji pomiędzy uczestnikami procesu badawczego. Postęp technologiczny oraz zmiany społeczne (w tym przede wszystkim ruch Open Access) spowodowały pojawienie się nowego modelu komunikacji – otwartej komunikacji naukowej. Publikacja naukowa przestała być dominującym sposobem wymiany myśli pomiędzy naukowcami, a sam proces komunikacji zyskał zasięg globalny. Obecnie główne kanały (nośniki) służące komunikacji naukowej oraz dystrybucji wiedzy opierają się o otwarty system komunikacyjny, który pozwala korzystać z danych i informacji naukowych bez ograniczeń technicznych i finansowych.
Najpopularniejsze kanały służące otwartej komunikacji naukowej to:
- otwarte elektroniczne czasopisma naukowe,
- otwarte repozytoria (udostępniają, gromadzą i archiwizują artykuły, preprinty, postprinty, monografie, raporty i inne teksty),
- otwarte platformy e-learningowe,
- otwarte repozytoria danych badawczych,
- otwarte e-laboratoria (gromadzą informację o procesie badawczym w momencie jego powstawania za pomocą różnych form przekazu, np. na specjalnej platformie laboratoryjnej, na blogu, w notatniku elektronicznym, przez przekaz audio/video),
- otwarte platformy konferencji naukowych (gromadzą i przekazują prezentacje audio/video w czasie rzeczywistym, pozwalają na komunikację natychmiastową między uczestnikami dyskusji).
Otwarte recenzje naukowe
W procesie komunikacji naukowej niezwykle ważną rolę odgrywa recenzja, czyli ekspercka ocena danej pracy przed publikacją (ang. peer review). Recenzja powinna być pozbawiona subiektywnych odczuć recenzenta i koncentrować się m.in. na prawidłowo przeprowadzonym procesie wnioskowania, czy też wkładzie publikacji w dotychczasowy dorobek naukowy. W tradycyjnym modelu recenzowania wyróżnia się dwa modele:
- recenzja jednostronnie ślepa (ang. single-blind review) – autorzy nie znają tożsamości recenzentów,
- recenzja dwustronnie ślepa (ang. double-blind review) – autorzy i recenzenci nie znają swojej tożsamości.
Tradycyjny sposób recenzowania był jednak poddawany krytyce przez środowisko naukowe ze względu na brak transparentności – kwestionowano m.in. dobór recenzentów wybieranych przez wydawcę. W opozycji do tradycyjnego modelu recenzowania publikacji powstał nowy model:
- otwarta recenzja naukowa (ang. open peer review) – tożsamość autorów i recenzentów jest jawna, treść recenzji jest publicznie dostępna, co sprzyja większej transparentności. Pojawiają się także głosy, iż w otwartej recenzji naukowej może brać udział każdy zainteresowany.
Recenzja – pomimo krytyki niektórych sposobów recenzowania – nadal pozostaje podstawowym gwarantem rzetelności treści zamieszczanych w publikacjach naukowych.