Oddział Zbiorów Specjalnych
Pracownia Starych Druków
Pokój 178, tel. 061 829 3829
poniedziałek | 12.00 – 18.00 |
wtorek – piątek | 9.00 – 14.00 |
Obsada:
dr hab. Rafał Wójcik, kustosz dypl.
mgr Jakub Łukaszewski , bibliotekarz
Udostępnianie
Inkunabuły i stare druki udostępnia się w celach naukowych za zgodą kierownika Oddziału, tylko do Czytelni Zbiorów Specjalnych (p. 152) w godzinach otwarcia Pracowni.
Katalogi kartkowe - dostępne na miejscu w Pracowni, a częściowo dostępne on-line
-alfabetyczny i typograficzny inkunabułów;-alfabetyczny i typograficzny poloników XVI w., -alfabetyczny starych druków XVI-XVIII w. (podzielony chronologicznie oraz na druki obce i polonika), -typograficzny druków poznańskich i wielkopolskich XVI-XVIII w. Opisy katalogowe inkunabułów i starych druków wprowadzane są systematycznie do katalogu on-line Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu
Charakterystyka zbioru
Zbiór starych druków obejmuje blisko 65 tysięcy dzieł w ponad 75 tysiącach woluminów oraz 430 inkunabułów (w tym także egzemplarze zachowane fragmentarycznie). Jest to jedna z największych tego typu kolekcji w kraju. Dominują w nim tzw. druki obce, pochodzące głównie z oficyn niemieckich (XVI-XVIII w.) oraz francuskich ( XVIII w.). Polonika XVI-XVIII w. to około 15 % całego zbioru.
Pod względem proweniencyjnym zbiór w dużej części składa się z pozostałości dawnych, wielkopolskich księgozbiorów i stanowi bezcenny dokument historii tego regionu. Znajdziemy w nim jednak pozostałości bibliotek z Pomorza Zachodniego, Kurlandii i Semigalii (w tym księgozbiory Niemców Bałtyckich) oraz szczątki wielu dawnych księgozbiorów z terytorium historycznego Rzeszy Niemieckiej.
Początek kolekcji dały stare druki i inkunabuły wchodzące w skład księgozbioru Kaiser-Wilhelm-Bibliothek, scalone ze zbiorów Historische Gesellschaft für die Provinz Posen (Towarzystwa Historycznego Prowincji Poznańskiej) oraz wzbogacone o dary licznych bibliotek, instytucji i osób prywatnych z Rzeszy, przekazujących dublety ze swych zbiorów. Wśród darów najliczniej reprezentowane są woluminy z berlińskiej Königliche Bibliothek, Lyceum Hosianum z Braniewa oraz Königlichen Paulinischen Bibliothek z Münster.
W latach 1930-1934 Biblioteka Uniwersytecka przejęła księgozbiory wielkopolskich i pomorskich gimnazjów. Wśród nich znalazły się inkunabuły i ponad 5 tys. starych druków, w większości pochodzących z dawnych bibliotek kasowanych w XIX wieku klasztorów (m. in. cystersów z Koronowa, Paradyża, Bledzewa i Obry, bernardynów z Bydgoszczy, benedyktynów z Lubinia). Najliczniej reprezentowane są woluminy z poznańskiego Gimnazjum Marii Magdaleny. Jego źródłem były dwie bezcenne, historyczne poznańskie biblioteki: Kolegium Jezuitów i Akademii Lubrańskiego. Ponadto przejęto bogate księgozbiory z biblioteki Gimnazjum im. Św. Jana Kantego w Poznaniu, dwóch bydgoskich gimnazjów; Klasycznego i Humanistycznego oraz z leszczyńskiego gimnazjum im. Jana Amosa Komenskiego. Mniej liczne nabytki trafiły z gimnazjów z Chełmna, Gniezna, Krotoszyna, Ostrowa Wielkopolskiego, Poznania (Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze im. J. Bergera), Trzemeszna, Rogoźna i Wągrowca.
Po II wojnie światowej do zbiorów wpłynęło wiele tysięcy starych druków z tzw. księgozbiorów opuszczonych i zabezpieczonych. Na uwagę zasługują pozostałości wielkopolskich bibliotek podworskich – Mielżyńskich z Pawłowic, Turnów z Objezierza, Skórzewskich z Lubostronia i Czerniejewa-Radomic, Karłowskich z Szelejewa czy Massenbachów z Białokosza. Pozyskano również bezcenne księgozbiory z tzw. Ziem Odzyskanych (Pomorza Zachodniego, Ziemi Lubuskiej i Śląska). Przede wszystkim wyróżnić tu trzeba cenny księgozbiór szczecińskiego Gimnazjum Mariackiego oraz niemal cały księgozbiór biblioteki Gimnazjum w Gorzowie Wielkopolskim (Bibliothek des Gymnasiums zu Landsberg a/W.). Niezwykle istotną składową przejętych księgozbiorów stanowiły masonika (obecnie wydzielony zbiór pod opieką Pracowni Zbiorów Masońskich) oraz dzieła okultystyczne, poświęcone alchemii czy związane z działalnością różokrzyżowców (tzw. „himmleriana”: na rozkaz Heinricha Himmlera zdeponowane w Sławie i Lubogoszczy, skąd trafiły po wojnie do Biblioteki Uniwersyteckiej). W tym okresie przejęto także zbiory Niemców Bałtyckich (zwłaszcza bogata Biblioteka Kurlandzkiego Towarzystwa Literackiego) jak i liczne woluminy z Biblioteki Uniwersyteckiej w Berlinie (na uwagę zasługują fragmenty biblioteki braci Grimm).
Do najcenniejszych zabytków w zbiorze należy Almanach Cracoviense ad a. 1500. [Leipzig: Wolfgang Stöckel, ca 1500] (sygn.: Inc. 370). To fragment unikatowego kalendarza ściennego na 1500 rok, ułożonego przez anonimowego, krakowskiego astrologa. Bezcennym zabytkiem polszczyzny XVI wieku jest tzw. „Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy”. Znajduje się w inkunabułowej edycji Vocabularius berviloquus etc., Strasbourg, [Typographus Iordani = Georgius Husner], 14 VI 1488 (sygn. Inc. 169). Na marginesach kart tego drukowanego, łacińskiego słownika zapisane są w formie glos, polskojęzyczne odpowiedniki. Ich autorem był bernardyn Bartłomiej z Bydgoszczy (1475-1548). Zawierający ponad 11 tysięcy polskich haseł słownik jest uznawany przez badaczy za „największy … zbiór polskiej leksyki 1. połowy XVI wieku” (cyt. L A. Jankowiak, s. 11). Absolutnie unikatowy charakter ma również najstarsze, znane na świecie drukowane wydanie Roczników Jana Długosza: Historia Polonica […] In Tres Tomos Digesta. Autoritate & Sumptibus Herbvłti Dobromilski Edita. Dobromili, In Officina Ioannis Szeligæ, 1614 (sygn. SD 8719 III). Wydanie nie zosta³o odnotowane Bibliografii Estreichera, gdyż uchodziło za zaginione w końcu XIX wieku. Bezcenne Polonicum zidentyfikował prof. Wiesław Wydra w jednym z antykwariatów. Księgę zakupiono do Zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu w 2000 roku. Wyróżnić trzeba też rzadką edycję dzieła Daniela Kleina: Grammatica Lituanica (Królewiec, J. Reussner, [po 6 X] 1653) oraz kolekcję 8 diariuszy staropolskich, zapisanych na marginesach drukowanych wielorocznych kalendarzy z XVI-XVIII w.
Jedną z najciekawszych historycznie kolekcji w zbiorze są fragmenty biblioteki Kolegium Jezuitów w Poznaniu, w której znajdują się książki o proweniencji Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Jana Łaskiego Młodszego czy prymasa Stanisława Karnkowskiego, zachowane w oprawach z epoki. Dawne kolekcje Kaiser-Wilhelm-Bibliothek, jak i przejęte księgozbiory szczecińskie i gorzowskie, zdominowane są przez wydania dzieł protestanckich. Dominują tam oczywiście te autorstwa Marcina Lutra i Filipa Melanchtona; jednym z cenniejszych zabytków jest autorski egzemplarz Komentarzy do Księgi Psalmów Johanna Bugenhagena (Bazylea: H. Petri, VIII 1535, sygn. SD 601 II). Z bibliotek podworskich pochodzą cenne francuskie XVIII-wieczne zbiorowe wydania klasyków, serie romansów i powieści (np. ze zbiorów pawłowickich 265 tomów Bibliotheque des dames z początku XVIII stulecia) oraz popularne książki historyczne, przyrodnicze, encyklopedie i książki podróżnicze. Na uwagę zasługują wielkoformatowe, bogato zdobione wydania albumowe XVII-XVIII w. z widokami miast i krain europejskich: Theatrum civitatum et admirandorum Italie (Amsterdam: J. Bleau, 1663), Description de Danube (La Haye 1764) czy Description gèneral et particulière de La France (Paryż 1781-1796) Luigiego Ferdynanda Marsigli.
Inwentarze i katalogi
Inwentarze i katalogi drukowane:
inkunabuły:
Kawecka Zofia, Materiały do katalogu inkunabułów Biblioteki Głównej im. A Mickiewicza, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Biblioteka” 1, 1960, s. 87-143.
Kowalewicz Henryk, Dodatki do katalogów inkunabułów i druków polskich XVI w. Biblioteki UAM w Poznaniu, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Biblioteka” 9, 1970, s. 164-220.
Wydra Wiesław, Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, Poznań 2002.
polonika XVI w.:
Cybertowicz Józef, Kowalewicz Henryk, Katalog druków polskich XVI wieku Biblioteki Głównej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 1963.
Katalogi kartkowe:
Dostępne na miejscu w Pracowni oraz częściowo dostępne on-line: https://buuam.digital-center.pl/
- alfabetyczny i typograficzny inkunabułów;
- alfabetyczny i typograficzny poloników XVI w.;
- alfabetyczny starych druków XVI-XVIII w. (podzielony chronologicznie oraz na druki obce i polonika);
- typograficzny druków poznańskich i wielkopolskich XVI-XVIII w.
Opisy katalogowe inkunabułów i starych druków wprowadzane są systematycznie do katalogu on-line Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu
Bibliografia
Wybrane publikacje dot. inkunabułów, starych druków ze zbiorów Biblioteki UAM
Głowacka Apolonia, Z dziejów Polskiego Muzeum Szkolnego, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Biblioteka” 6, 1966, s. 3-32.
Idczak Małgorzata, Druki oficyny Manucjuszów w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biblioteka” 8(17)/2004, s. 25- 47.
Jankowiak Lucyna A., Słowniki Bartłomieja z Bydgoszczy (1532 i 1544). Stan badań i perspektywy badawcze, „Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza” 24 (44), 2017, nr 1, s. 11-26.
Jazdon Artur, Poznań [Posen] 1. Biblioteka Uniwersytecka [Universitätsbibliothek], [w:] Handbuch deutscher historischer Buchbestände in Europa, Bd. 6: Polen und Bulgarien, hrsg. B. Fabian, Hildesheim 1999, s. 144-156.
Kowalewicz Henryk, Kalendarz poznański z 1505 roku, „Biuletyn Biblioteki Głównej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza” 1, 1958, s. 41-49.
Kowalewicz Henryk, Oddział starych druków Biblioteki Głównej UAM, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Biblioteka” 2, 1962, s. 167-171.
Krzak Katarzyna, Zagadka tryptykowego obrazka znalezionego w inkunabule, „Biblioteka” 1998, nr 2 (11), s. 55–60.
Łukaszewski Jakub, Neznámý český Almanach Erharda Etzlauba na rok 1527 objevený v poznaňské univerzitní knihovně, „Knihy a dějiny”, t. 26, nr 1-2, 2019, s. 153-158.
Łukaszewski Jakub, Rejestr ksiąg Stanisława Smoły z Wolborza w inkunabule ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biblioteka” 22 (31), 2018, s. 29-48.
Łukaszewski Jakub, Rożek-Pawłowski Damian, Nowe uwagi do dziejów biblioteki i archiwum Łąckich w Posadowie (w tym o księdze Piotra Skargi i listach Antoniny z Komorowskich), „Przegląd Nowotomyski” 1(53), 2020, s. 34-57.
Łukaszewski Jakub, Wójcik Rafał, Największe zasoby proweniencyjne sprzed 1939 roku w kolekcji starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu [w:] Książka dawna i jej właściciele. Zbiór studiów, pod red. D. Sidorowicz-Mulak, A. Franczyk-Cegły, t. 1, Wrocław 2017, s. 103-115.
Ochmańska Aleksandra, Wielkopolski list miłosny z końca XVI wieku, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Biblioteka” 1, 1960, s. 87-143.
Słownik Bartłomieja z Bydgoszczy. Wersja polsko-łacińska, Cz. 1-6, oprac. Lucyna A. Jankowiak, Irena Kwilecka, Elżbieta Kędelska, Arleta Łuczak, Warszawa 1999-2019.
Wagner Arkadiusz, Nieznana oprawa dla Jana Łaskiego w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu. Przyczynek do badań nad italianizmem w introligatorstwie polskim XVI wieku, „Biblioteka” 16 (26), 2012, s. 23-57.
Wagner Arkadiusz, Uwagi o znakach własnościowych z drugiej połowy XV i pierwszej ćwierci XVI wieku w inkunabułach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biblioteka” 17 (26), 2013, s. 7-35.
Wagner Arkadiusz, Z badań nad oddziaływaniem grafik Albrechta Dürera na zdobnictwo introligatorskie – renesansowa oprawa z Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Sztuka i Kultura” 3, 2015 [2017], s. 21-23, il. 1-4.
Wilgosiewicz-Skutecka Renata, Fragmenty księgozbioru poznańskiego kolegium jezuitów w bibliotekach uniwersyteckich w Poznaniu i w Uppsali [w:] Książka dawna i jej właściciele – stan badań, opracowanie, perspektywy, pod red. D. Sidorowicz-Mulak, A. Franczyk-Cegły, t. 2, Wrocław 2017, s. 245-258.
Wilgosiewicz-Skutecka Renata, Ślady dawnych bibliotek dominikańskich w zbiorach starych druków Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, [w:] Arma nostrae militiae. Kultura książki i pisma Zakonu Kaznodziejskiego na ziemiach polskich, red. I. Pietrzkiewicz, M. Miławicki, Kraków 2019, s. 477-491.
Wilgosiewicz-Skutecka Renata, Szulc Alicja, Lektury lekarza – książka Leonarda Botalla w Bibliotece Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biblioteka”13(22), 2009, s. 181-192.
Wójcik Rafał, Typologia zapisków o poznańskiej proweniencji w kalendarzach wielorocznych z XVI wieku. Rekonesans, [w:] Marginalia w książce dawnej i współczesnej, red. B. Mazurkowa, Katowice 2019, s. 35-64.
Wójcik Rafał, Wokół dwóch diariuszów lekarza i burmistrza poznańskiego, Kaspra Goskiego (1549-1551 oraz 1556-1570) [w:] Memuarystyka staropolska, red. P. Borek, D. Chemperek, A. Nowicka-Struska, Kraków 2016, s. 19-30.
Wójcik Rafał, Zapiski z efemeryd i almanachów z XV i XVI wieku. Plan wydawniczy serii „Diariusze staropolskie” [w:] Kalendarze staropolskie, red. I. Dacka-Górzyńska, J. Partyka, Warszawa 2013, s. 53-60.
Wójcik Rafał, Wydra Wiesław, Jana Żdżarowskiego, kanonika poznańskiego, diariusz z lat 1532-1551, „Kronika Miasta Poznania” 2006, nr 4, s. 43-61.
Wójcik Rafał, Wydra Wiesław (wyd.), Jana Żdżarowskiego, kanonika poznańskiego, diariusz z lat 1532-1551, Poznań, 2009, ss. 50.
Wydra Wiesław, Erasmo-Lascianum w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biblioteka” 1(10), 1997, s. 85-87.
Wydra Wiesław, Glosy i wyrazy polskie z inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Slavia Occidentalis” 30, 1973, s. 195-203.
Wydra Wiesław, „Historia Polonica” Jana Długosza z roku 1614 odnaleziona, „Biblioteka” 4(13), 2000, s.107-112.
Wydra Wiesław, Kalendarz na rok 1500, Poznań 2005.
Wydra Wiesław, O jednym kalendarzu zagubionym a drugim odnalezionym oraz o wojnie trojańskiej, „Biblioteka” 3(12), 1999, s. 61-67.
Wydra Wiesław, Oddział Starych Druków, [w:] Zbiory Specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Informator, red. K. Michałowski, Poznań 1983, s. 7-13.