Oddział Zbiorów Specjalnych
Pracownia Rękopisów
Pokój 174, tel. 61 829 3827
poniedziałek | 9.00 – 15.00 |
wtorek, czwartek, piątek | 9.00 – 15.00 |
środa | 9.00 – 18.00 |
Obsada:
dr Alicja Szulc, st. kustosz dypl.
mgr Marita Jagiełłowicz, mł. bibliotekarz
Zbiór rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu liczy obecnie (2020) ponad 8 000 jednostek z okresu od XIII do XXI w. Zawiera wiele unikatowych zabytków zwłaszcza z regionu Wielkopolski, różnorodnych pod względem proweniencyjnym i rzeczowym. Różnorodność zasobu rękopisów jest przejawem zawiłych losów Biblioteki, począwszy od założenia w 1901 r. jako Kaiser-Wilhelm-Bibliothek, przemianowanie w 1919 r. w Bibliotekę Uniwersytetu Poznańskiego i polonizację księgozbioru w okresie międzywojennym, poprzez okres funkcjonowania jako Staats- und Universitätsbibliothek w latach 1939-1945 i akcję zabezpieczania księgozbiorów ocalałych po II wojnie światowej (1945-1950).
W zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej mamy 46 kodeksów – średniowiecznych rękopisów w większości pochodzących z księgozbiorów wielkopolskich. Najstarszy z nich, zawierający traktaty o sakramentach oraz przepisy liturgiczne powstał w 1 połowie XIII wieku w kręgu południowoeuropejskim, pozostałe datowane są w większości na XV i pierwszą połowę XVI wieku.
Licznie reprezentowane są tu miscellanea, tj. kodeksy zawierające odpisy tekstów różnych autorów, o zróżnicowanej tematyce i formie. Jednym z nich jest rękopis kanonika gnieźnieńskiego Jakuba z Kowalewic z 1478 r., w którym znajduje się unikatowy zabytek kartograficzny – mappa mundi Izydora z Sewilli – jedna z najstarszych map świata zachowanych w polskich zbiorach rękopiśmiennych.
Zbiór 46 kodeksów średniowiecznych został zdigitalizowany i udostępniony w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej i od 2016 r. stanowi część Narodowego Zasobu Bibliotecznego.
Fragmenty średniowiecznych rękopisów sporządzonych na pergaminie (skórze zwierzęcej) bywały często wykorzystywane przez introligatorów przy wykonaniu opraw, wyklejek i kart ochronnych książek. Do tego rodzaju najcenniejszych zabytków w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej zalicza się:
- fragment karty XI-wiecznego odpisu traktatu De topicis differentiis Boecjusza, zachowany w postaci czterech pergaminowych pasków (ok. 4 x 3 cm), użytych do wyklejenia i wzmocnienia grzbietu nieznanego kodeksu,
- iluminowaną kartę romańskiej Biblii z XII/XIII w. – jedyny zachowany w zbiorach polskich fragment tzw. Biblii “atlantyckiej”. Taką nazwą (z uwagi na znaczne rozmiary) badacze określają typ iluminowanych Biblii produkowanych od schyłku XI wieku w skryptoriach klasztornych środkowej Italii. Duża karta pergaminowa (56,5 x 39 cm), wykonana z owczej skóry, ozdobiona dwoma inicjałami figuralnymi, została wykorzystana jako okładzina książki,
- tzw. „fragment starosądecki” – niewielki kawałek pergaminu (9 x 4,9 cm) pochodzący z wyklejki graduału klarysek w Starym Sączu, zawierający XIII-wieczny repertuar muzyczny z kręgu paryskiej szkoły Notre Dame,
- dokument (littera executoria) Innocentego VII z 1404 r. do biskupa Pragi w sprawie opactwa cystersów w czeskim Pomuku. Rozcięty na dwie części został użyty jako pergaminowa okładzina nieznanej księgi. Zabytek ma szczególną wartość źródłową, gdyż archiwum klasztoru w Pomuku uległo rozproszeniu w XV-XVI w.
Kolejną ważną kategorię stanowią rękopisy z wielkopolskich bibliotek dworskich i archiwów ziemiańskich, przejęte w ramach powojennej akcji zabezpieczania ocalałych księgozbiorów. Tą drogą trafiły do Biblioteki Uniwersyteckiej fragmenty księgozbiorów i archiwaliów Skórzewskich z Czerniejewa-Radomic i Lubostronia (m.in. 7 katalogów biblioteki lubostrońskiej), Mielżyńskich z Pawłowic i Chobienic, Mycielskich z Kobylepola, Kościelskich z Miłosławia i Żółtowskich z Niechanowa, Pawłowskich z Grudzielca, Radolińskich z Jarocina i Trąmpczyńskich z Dębłowa k. Gniezna. Wśród powyższych szczególnie cenną wartość źródłową przedstawiają 3-tomowe wspomnienia z podróży po Europie i pobytu w Polsce francuskiego księdza Claude’a Antoine’a Pocharda, guwernera Skórzewskich w latach 1792-1833.
W latach 1945-1950 zwieziono do Biblioteki Uniwersyteckiej także zbiory z wielkopolskich dworów poniemieckich, m.in. rodziny von Massenbach z Białokoszy (m.in. katalog biblioteki z 1888 r.), Stolberg-Wernigerode z Borzęciczek k. Krotoszyna, Maltzanów z Milicza (w tym fragmenty cennej kolekcji rękopisów muzycznych kapeli dworskiej), barona Joachima von Loesch z Jabłonnej k. Rydzyny, ponadto część archiwaliów i księgozbiorów Baltendeutschów (Niemców bałtyckich) oraz gromadzone przez Himmlera archiwalia i zbiory lóż masońskich z całej Europy. Rękopisy lożowe, wśród których przeważają księgi wpisów członków (metryki) poszczególnych lóż z XVIII-XX w. zostały wydzielone i stanowią odrębną kategorię w zasobie rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu.
Począwszy od lat 50-tych XX w. zbiór archiwaliów ziemiańskich powiększał się o kolejne – zakupione bądź otrzymane w darze – nabytki: część archiwum rodowego Czartoryskich z Siedlca, Rokosowa i Sarbinowa, Dąbrowskich, Mańkowskich, Chłapowskich i Turnów z Objezierza, Morawskich z Oporowa, Stablewskich z Antoninka i Zalesia, a także Odrowąż-Pieniążków, Rościszewskich i innych.
Kolejną grupę manuskryptów tworzą archiwalia instytucji i stowarzyszeń, polskich i niemieckich, głównie wielkopolskich. Do największych należą: archiwalia Historische Gesellschaft für die Provinz Posen (1885-1945) oraz Historische Gesellschaft in Polen (1919-1939), akta Związku Zawodowego Literatów Polskich w Poznaniu (z lat 1921-1933) oraz archiwum Polskiego Muzeum Szkolnego we Lwowie. W zbiorach Biblioteki znajdują się ponadto materiały archiwalne: Towarzystwa Naukowej Pomocy dla Młodzieży Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1842-1845), Towarzystwa Pedagogicznego w Trzemesznie (1856-1858), Posener Provinziallehrerverein (akta z lat 1771-1896), Hindenburg-Museum (akta z lat 1917-1921), Narodowej Organizacji Kobiet w Poznaniu (1924-1927), Towarzystwa Polsko-Włoskiego w Poznaniu (1932-1934) i innych.
Odrębną kategorię rękopisów BU tworzą spuścizny (bądź fragmenty) znanych działaczy społecznych i politykach (Augusta Cieszkowskiego, Jana Rymarkiewicza, ks. Antoniego Stychla, Józefa Morawskiego, Cecylii Działyńskiej i in.), literatów (Emila Zegadłowicza, Stefana Borsukiewcza), kompozytorów, muzyków i muzykologów (Adolfa Chybińskiego, Bolesława Dembińskiego, Feliksa Nowowiejskiego, Stefana Poradowskiego, Andrzeja Koszewskiego, Jerzego Młodziejowskiego, Kornela Michałowskiego, Marii Szczepańskiej i in.) oraz profesorów poznańskich uczelni (m.in. Adama Skałkowskiego, Romana Pollaka, Stefana Różyckiego, Adama Wrzoska, Jana Czekanowskiego, Karola M. Pospieszalskiego, Edwarda Taylora, Zbigniewa Zakrzewskiego) i wielu innych, którzy współtworzyli (wielko)polską kulturę i naukę. Do tej grupy rękopisów dołączyły zakupione w latach 2010-2012 spuścizny dwóch wielkopolskich artystów plastyków: Henryka Derwicha (1921-1983), poznańskiego rysownika satyrycznego związanego z „Expressem Poznańskim”, oraz malarza Wacława Taranczewskiego (1903-1987), twórcy licznych projektów i realizacji monumentalnych w poznańskich i wielkopolskich kościołach oraz gmachach publicznych.
Znaczną część zasobu rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej stanowią kolekcje wspomnień, głównie wojennych – uczestników i świadków wydarzeń. Najliczniejszy zbiór (ponad 200 prac) stanowią wspomnienia powstańców wielkopolskich 1918-1919 (w tym znanych postaci: Romana Wilkanowicza, Ignacego Andrzejewskiego, Stanisława Nogaja, Wacława Noskowiaka, Kazimierza Skrzydlewskiego, Antoniego Henke) oraz wspomnienia z okresu okupacji 1939-1945 (blisko 1800) studentów wydziału prawno-ekonomicznego Uniwersytetu Poznańskiego, Akademii Handlowej w Poznaniu i Akademii Handlowej w Szczecinie.
W zbiorze rękopisów ważne miejsce zajmuje kolekcja sztambuchów (łac. alba amicorum) – albumów pamiątkowych, zwanych także imiennikami (imionnikami), pamiętnikami i trwalnikami. Konsekwentnie rozwijana liczy obecnie (2020) 84 sztambuchy z XVII-XX wieku. Z uwagi na wpisy znanych – artystów, pisarzy, polityków – do najcenniejszych w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu należy album Pauliny z Lauczów Wilkońskiej (1815-1875), wielkopolskiej powieściopisarki i pamiętnikarki. W jej albumie-listowniku znajdują się wpisy i drobne utwory m.in. Edwarda Dembowskiego, Stanisława Jachowicza, Karola Libelta, Stanisława Moniuszki, Teofila Lenartowicza czy Augusta Bielowskiego. Warszawski album Krystyny Szyszłło zawiera wpisy przedstawicieli arystokracji, artystów, pisarzy i polityków z lat 1900-1925, m.in. Henryka Sienkiewicza, Ignacego Jana Paderewskiego, Artura Oppmana, Wojciecha Kossaka czy Kazimierza Alchimowicza.
Katalogi kartkowe Pracowni Rękopisów są dostępne on-line
Katalog kartkowy rękopisów BU dostępny jest także w wersji zdigitalizowanej w dwóch sekcjach: „Rękopisy" i „Rękopisy: indeks rękopisów opracowanych katalogowo"
Bibliografia
Opracowania podstawowe
M. Szymańska, Katalog rękopisów Biblioteki Głównej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. Rękopisy XVII i XVIII wieku. Sygnatury 400 – 699, Poznań 1971
Z. Pietraszek, Katalog Rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Spuścizny naukowe XX wieku. Sygnatury 700-749, Poznań 1985
Z. Pietraszek, Poznań – Biblioteka Główna Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, w: Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce. Oprac. D. Kamolowa przy współudziale K. Muszyńskiej. Warszawa 1988, s. 191-202
A. Szulc, D. Kolbuszewska, Zbiory specjalne Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu: rękopisy [Informator], Poznań 2015. Dostępny w Internecie http://hdl.handle.net/10593/25752
Wybór artykułów monograficznych
H. Kowalewicz, Rękopiśmienny kalendarz poznański z XV wieku, „Biblioteka” 4 (1964), s. 35-53
H. Kowalewicz, Średniowieczne zabytki języka polskiego w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Polskie glosy i zapiski z rękopisów 1728, 1732, 1752, „Biblioteka” 5 (1965), s. 69-121
H. Kowalewicz, Średniowieczne zabytki języka polskiego w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu. Cz. II: Polskie glosy z rękopisów 1725, 1740, „Biblioteka” 7 (1968), s. 50-63
U. Puckalanka, Nieznana mapka świata w polskim rękopisie XV wieku, „Studia i materiały do dziejów nauki polskiej”, 1968, seria C, z. 13, s. 3-10
G. Chmielewski, Iluminowana karta Biblii „atlantyckiej”, „Zielonogórskie Zeszyty Muzealne” t. 1(1969), s. 205-210
A. F. Majewicz, A Batak (?) manuscript in the Poznań University Library (Communique and query), in: Pan-Asiatic Linguistics. Proceedings of the Third International Symposium on Language and Linguistics, ed. Sudaporn Luksaneeyanawin et al., Bangkok: Chulalungkorn Univeristy, 1992, p. 657-664
M. Matczak, Bohemica w zbiorach sekcji rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Roczniki Biblioteczne” 39(1995), z.1/2, s. 139-142
M. Jagielska, Rysunki uczniów poznańskich szkół z 1911 i 1913 roku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biblioteka” 2003, nr 7, s. 59-68
A. Szulc, Codex collecticius Jakuba z Kowalewic. Ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Ecclesia. Studia z dziejów Wielkopolski” 4(2009), s. 409-418. DOI: https://doi.org/10.14746/e.2009.4.12
A. Szulc, Średniowieczne kodeksy rękopiśmienne w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, w: Zbiory specjalne i regionalia w polskich bibliotekach naukowych i publicznych, red. R. Gaziński, Szczecin 2010, s. 149-155
R. Wilgosiewicz-Skutecka, Odkurzanie pamięci – pamiętniki uczestników Powstania Wielkopolskiego 1918-1919 w Wielkopolskiej Bibliotece Cyfrowej, w: Zbiory specjalne i regionalia w polskich bibliotekach naukowych i publicznych, red. R. Gaziński, Szczecin 2010, s. 223-228
R. Wilgosiewicz-Skutecka, Polska w oczach guwernera Skórzewskich, czyli zapiski księdza Pocharda z lat 1792–1833 w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, „Biblioteka” 15 (2011), s. 9-24. Dostępny w Internecie: http://hdl.handle.net/10593/1777
A. Szulc, Bohemica w zbiorach rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, w: Na styku kultury polskiej i czeskiej. Dziedzictwo, kontynuacje, inspiracje, red. M. Balowski, Poznań 2011, s. 287-293
A. Szulc, Kodeks magistra Hieronima Szwarca. Przyczynek do dziejów najstarszego księgozbioru bernardynów w Krakowie, „Biblioteka” 2014, t. 18, s. 219-233. DOI: 10.14746/b.2014.18.10
A. Szulc, Ukryte w okładce. O odnalezionym dokumencie Innocentego VII z 1404 roku i opactwie cysterskim w Pomuku, „Biblioteka” 20(2016), s. 7-21. DOI 10.14746/b.2016.20.1
A. Szulc, Czternastowieczny kodeks Antonio da Rido ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu (Rkp. 1736). Analiza treściowa i proweniencyjna, w: Textus et pictura. Średniowieczny kodeks rękopiśmienny jako nośnik treści, znaczeń i wartości artystycznych, red. M. Jakubek-Raczkowska, M. Czyżak, Toruń 2019, s. 117-128.