Plan S

Ruch Open Access nieustannie wzbogaca się o nowe inicjatywy. W 2018 r., przy wsparciu Komisji Europejskiej i Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC), powstało cOAlition S, czyli międzynarodowe porozumienie agencji i fundacji finansujących badania naukowe. Wśród sygnatariuszy cOAlition S znajduje się Narodowe Centrum Nauki z Polski. Najważniejszą inicjatywą cOAlition S jest Plan S, którego celem jest wspieranie otwartego dostępu do publikacji naukowych.

Zgodnie z Planem S wszystkie publikacje będące wynikiem badań finansowanych przez członków cOAlition S w ramach konkursów ogłoszonych po 1 stycznia 2021 r., powinny zostać opublikowane w otwartych czasopismach lub na otwartych platformach, albo też udostępnione w sposób otwarty w repozytorium, bez czasowego embarga.

Mimo iż cOAlition S w swoich rekomendacjach skupia się głównie na otwartych czasopismach i książkach, to dostrzega również znaczenie dostępu do danych badawczych i zachęca do ich udostępniania w otwartych repozytoriach.

Wejście w życie Planu S w 2021 r. stanowi znaczący krok w rozwoju Open Access, a udział w tym projekcie Narodowego Centrum Nauki dowodzi, iż nauka polska finansowana ze środków publicznych zmierza w kierunku Otwartej Nauki, w której dostęp do wiedzy powinien być możliwy dla wszystkich zainteresowanych bez żadnych barier.

Rekomendacje cOAlition S w sprawie otwartych czasopism – czasopisma transformacyjne

Przygotowania do wdrożenia Planu S obejmowały m.in. liczne konsultacje cOAlition S z wydawcami czasopism naukowych. W ich wyniku cOAlition S opublikowała wytyczne dot. czasopism transformacyjnych, czyli takich czasopism subskrypcyjnych i hybrydowych, których wydawcy zadeklarowali wprowadzenie pełnego otwartego dostępu do publikacji. Zgodnie z Planem S czasopisma transformacyjne powinny stopniowo zwiększać udział treści w otwartym dostępie, a także zrównywać przychody z subskrypcji z opłatami za usługi wydawnicze, aby uniknąć podwójnych płatności.

W listopadzie 2020 r. Cambridge University Press zastosowało to rozwiązanie w stosunku do ponad 200 czasopism, a w styczniu 2021 r. Elsevier poinformował o takich zmianach w 160 czasopismach. Poparcie dla aktualnych wytycznych wyraziło także wydawnictwo Springer Nature i zapowiedziało przejście swoich czasopism niewydawanych na zasadach otwartego dostępu na model transformacyjny od 2021 r. Oznacza to, że od 2021 r. naukowcy otrzymujący finansowanie od instytucji należących do cOAlition S  będą mogli publikować na otwartych licencjach w najbardziej prestiżowych tytułach tych wydawców, jeżeli instytucja zdecyduje się na finansowanie takich publikacji. Mechanizm ten ma charakter przejściowy: w kryteriach usunięto termin całkowitej transformacji, wyznaczony wcześniej na koniec 2024 r., ale wciąż obowiązuje zapis, zgodnie z którym 31 grudnia 2024 r. ustanie możliwość finansowania takich publikacji ze środków koalicjantów.

Lista wszystkich czasopism transformacyjnych dostępna jest na stronie cOAlition S.

Rekomendacje cOAlition S w sprawie otwartych monografii

Jesienią 2021 r. cOAlition S opublikowała rekomendacje w sprawie otwartego udostępniania monografii oraz innych form dłuższych publikacji naukowych:

  1. Książki akademickie oparte na badaniach, które zostały sfinansowane ze środków organizacji należących do cOAlition S, powinny być udostępniane w sposób otwarty w momencie publikacji.
  2. Autorzy lub ich instytucje macierzyste powinni zachować majątkowe prawa autorskie do własnych publikacji, aby umożliwić udostępnianie książek w sposób otwarty i ich ponowne wykorzystanie.
  3. Do publikacji książek akademickich w otwartym dostępie powinno wykorzystywać się licencje Creative Commons.
  4. Ewentualne okresy embarga na książki akademickie powinny być jak najkrótsze i nigdy nie przekraczać 12 miesięcy.
  5. Instytucje zrzeszone w cOAlition S powinny przez odpowiednie rozwiązania finansowe wspierać otwarty dostęp do monografii.

cOAlition S nie określiła terminu wdrożenia proponowanych rozwiązań, ale wskazała potrzebę wyznaczenia kierunku działań na rzecz otwartego dostępu do książek, tym bardziej, że płyną z tego wymierne korzyści – np. zwiększenie liczby cytowań oraz pobrań monografii.

Zasady Planu S

  1. Autorzy lub ich instytucje zachowują majątkowe prawa autorskie do swoich publikacji. Aby spełnić wymogi określone w Deklaracji Berlińskiej, wszystkie publikacje muszą zostać udostępnione na otwartej licencji, najlepiej Creative Commons Uznanie autorstwa (CC BY).
  2. Instytucje finansujące opracują solidne kryteria i wymogi dla usług, jakie muszą oferować wysokiej jakości otwarte czasopisma, otwarte platformy i otwarte repozytoria.
  3. W tych przypadkach, w których wysokiej jakości otwarte czasopisma lub platformy jeszcze nie istnieją, instytucje finansujące – gdy będzie to stosowne – w skoordynowany sposób dostarczą zachęt do ich zakładania i wspierania. Tam, gdzie to konieczne, wsparcie zostanie zapewnione również dla infrastruktury otwartego dostępu.
  4. Jeżeli za publikowanie w otwartym dostępie pobierane są opłaty, są one pokrywane przez instytucje finansujące lub naukowe, a nie indywidualnie przez badaczy. Uznaje się, że wszyscy badacze powinni móc publikować swoje prace w otwartym dostępie.
  5. Instytucje finansujące wspierają różnorodność modeli biznesowych otwartych czasopism i platform. Jeśli stosowane są opłaty za otwartą publikację, muszą być one współmierne do świadczonych usług wydawniczych, a struktura takich opłat musi być transparentna, aby dostarczać rynkowi oraz instytucjom finansującym informacji umożliwiających potencjalną standaryzację opłat oraz ustalenie ich maksymalnego limitu.
  6. Instytucje finansujące wzywają rządy, uczelnie, organizacje badawcze, biblioteki, akademie oraz towarzystwa naukowe do uzgodnienia strategii, polityk oraz praktyk, w szczególności w celu zapewnienia transparentności.
  7. Powyższe zasady powinno się stosować do wszystkich typów publikacji naukowych, zrozumiałe jest jednak, że osiągnięcie otwartego dostępu do monografii i rozdziałów w książkach zajmie więcej czasu i wymagać będzie osobnego, właściwego procesu.
  8. Instytucje finansujące nie wspierają „hybrydowego” modelu publikowania. Niemniej jednak, o ile ma to charakter przejściowy na drodze do pełnego otwartego dostępu w jasno określonych ramach czasowych i jedynie w tych przypadkach, w których stanowi to element mechanizmów transformacyjnych, instytucje finansujące mogą uczestniczyć w finansowym wsparciu takich mechanizmów.
  9. Instytucje finansujące będą nadzorować przestrzeganie zasad i wyciągać konsekwencje wobec tych beneficjentów/grantobiorców, którzy się do nich nie zastosują.
  10. Instytucje finansujące zobowiązują się, że oceniając osiągnięcia naukowe w trakcie podejmowania decyzji o finansowaniu oceniać będą wewnętrzną wartość samej pracy i nie będą brać pod uwagę kanału publikacji, jego współczynnika wpływu (lub innego miernika dotyczącego czasopisma) ani wydawcy.
Loading...
Skip to content