Ruch Open Access nieustannie wzbogaca się o nowe inicjatywy. W 2018 r., przy wsparciu Komisji Europejskiej i Europejskiej Rady ds. Badań Naukowych (ERC), powstało cOAlition S, czyli międzynarodowe porozumienie agencji i fundacji finansujących badania naukowe. Wśród sygnatariuszy cOAlition S znajduje się Narodowe Centrum Nauki z Polski. Najważniejszą inicjatywą cOAlition S jest Plan S, którego celem jest wspieranie otwartego dostępu do publikacji naukowych.
Zgodnie z Planem S wszystkie publikacje będące wynikiem badań finansowanych przez członków cOAlition S w ramach konkursów ogłoszonych po 1 stycznia 2021 r., powinny zostać opublikowane w otwartych czasopismach lub na otwartych platformach, albo też udostępnione w sposób otwarty w repozytorium, bez czasowego embarga.
Mimo iż cOAlition S w swoich rekomendacjach skupia się głównie na otwartych czasopismach i książkach, to dostrzega również znaczenie dostępu do danych badawczych i zachęca do ich udostępniania w otwartych repozytoriach.
Wejście w życie Planu S w 2021 r. stanowi znaczący krok w rozwoju Open Access, a udział w tym projekcie Narodowego Centrum Nauki dowodzi, iż nauka polska finansowana ze środków publicznych zmierza w kierunku Otwartej Nauki, w której dostęp do wiedzy powinien być możliwy dla wszystkich zainteresowanych bez żadnych barier.
Rekomendacje cOAlition S w sprawie otwartych czasopism – czasopisma transformacyjne
Przygotowania do wdrożenia Planu S obejmowały m.in. liczne konsultacje cOAlition S z wydawcami czasopism naukowych. W ich wyniku cOAlition S opublikowała wytyczne dot. czasopism transformacyjnych, czyli takich czasopism subskrypcyjnych i hybrydowych, których wydawcy zadeklarowali wprowadzenie pełnego otwartego dostępu do publikacji. Zgodnie z Planem S czasopisma transformacyjne powinny stopniowo zwiększać udział treści w otwartym dostępie, a także zrównywać przychody z subskrypcji z opłatami za usługi wydawnicze, aby uniknąć podwójnych płatności.
W listopadzie 2020 r. Cambridge University Press zastosowało to rozwiązanie w stosunku do ponad 200 czasopism, a w styczniu 2021 r. Elsevier poinformował o takich zmianach w 160 czasopismach. Poparcie dla aktualnych wytycznych wyraziło także wydawnictwo Springer Nature i zapowiedziało przejście swoich czasopism niewydawanych na zasadach otwartego dostępu na model transformacyjny od 2021 r. Oznacza to, że od 2021 r. naukowcy otrzymujący finansowanie od instytucji należących do cOAlition S będą mogli publikować na otwartych licencjach w najbardziej prestiżowych tytułach tych wydawców, jeżeli instytucja zdecyduje się na finansowanie takich publikacji. Mechanizm ten ma charakter przejściowy: w kryteriach usunięto termin całkowitej transformacji, wyznaczony wcześniej na koniec 2024 r., ale wciąż obowiązuje zapis, zgodnie z którym 31 grudnia 2024 r. ustanie możliwość finansowania takich publikacji ze środków koalicjantów.
Lista wszystkich czasopism transformacyjnych dostępna jest na stronie cOAlition S.
Rekomendacje cOAlition S w sprawie otwartych monografii
Jesienią 2021 r. cOAlition S opublikowała rekomendacje w sprawie otwartego udostępniania monografii oraz innych form dłuższych publikacji naukowych:
- Książki akademickie oparte na badaniach, które zostały sfinansowane ze środków organizacji należących do cOAlition S, powinny być udostępniane w sposób otwarty w momencie publikacji.
- Autorzy lub ich instytucje macierzyste powinni zachować majątkowe prawa autorskie do własnych publikacji, aby umożliwić udostępnianie książek w sposób otwarty i ich ponowne wykorzystanie.
- Do publikacji książek akademickich w otwartym dostępie powinno wykorzystywać się licencje Creative Commons.
- Ewentualne okresy embarga na książki akademickie powinny być jak najkrótsze i nigdy nie przekraczać 12 miesięcy.
- Instytucje zrzeszone w cOAlition S powinny przez odpowiednie rozwiązania finansowe wspierać otwarty dostęp do monografii.
cOAlition S nie określiła terminu wdrożenia proponowanych rozwiązań, ale wskazała potrzebę wyznaczenia kierunku działań na rzecz otwartego dostępu do książek, tym bardziej, że płyną z tego wymierne korzyści – np. zwiększenie liczby cytowań oraz pobrań monografii.
Zasady Planu S
- Autorzy lub ich instytucje zachowują majątkowe prawa autorskie do swoich publikacji. Aby spełnić wymogi określone w Deklaracji Berlińskiej, wszystkie publikacje muszą zostać udostępnione na otwartej licencji, najlepiej Creative Commons Uznanie autorstwa (CC BY).
- Instytucje finansujące opracują solidne kryteria i wymogi dla usług, jakie muszą oferować wysokiej jakości otwarte czasopisma, otwarte platformy i otwarte repozytoria.
- W tych przypadkach, w których wysokiej jakości otwarte czasopisma lub platformy jeszcze nie istnieją, instytucje finansujące – gdy będzie to stosowne – w skoordynowany sposób dostarczą zachęt do ich zakładania i wspierania. Tam, gdzie to konieczne, wsparcie zostanie zapewnione również dla infrastruktury otwartego dostępu.
- Jeżeli za publikowanie w otwartym dostępie pobierane są opłaty, są one pokrywane przez instytucje finansujące lub naukowe, a nie indywidualnie przez badaczy. Uznaje się, że wszyscy badacze powinni móc publikować swoje prace w otwartym dostępie.
- Instytucje finansujące wspierają różnorodność modeli biznesowych otwartych czasopism i platform. Jeśli stosowane są opłaty za otwartą publikację, muszą być one współmierne do świadczonych usług wydawniczych, a struktura takich opłat musi być transparentna, aby dostarczać rynkowi oraz instytucjom finansującym informacji umożliwiających potencjalną standaryzację opłat oraz ustalenie ich maksymalnego limitu.
- Instytucje finansujące wzywają rządy, uczelnie, organizacje badawcze, biblioteki, akademie oraz towarzystwa naukowe do uzgodnienia strategii, polityk oraz praktyk, w szczególności w celu zapewnienia transparentności.
- Powyższe zasady powinno się stosować do wszystkich typów publikacji naukowych, zrozumiałe jest jednak, że osiągnięcie otwartego dostępu do monografii i rozdziałów w książkach zajmie więcej czasu i wymagać będzie osobnego, właściwego procesu.
- Instytucje finansujące nie wspierają „hybrydowego” modelu publikowania. Niemniej jednak, o ile ma to charakter przejściowy na drodze do pełnego otwartego dostępu w jasno określonych ramach czasowych i jedynie w tych przypadkach, w których stanowi to element mechanizmów transformacyjnych, instytucje finansujące mogą uczestniczyć w finansowym wsparciu takich mechanizmów.
- Instytucje finansujące będą nadzorować przestrzeganie zasad i wyciągać konsekwencje wobec tych beneficjentów/grantobiorców, którzy się do nich nie zastosują.
- Instytucje finansujące zobowiązują się, że oceniając osiągnięcia naukowe w trakcie podejmowania decyzji o finansowaniu oceniać będą wewnętrzną wartość samej pracy i nie będą brać pod uwagę kanału publikacji, jego współczynnika wpływu (lub innego miernika dotyczącego czasopisma) ani wydawcy.