Otwarty dostęp (Open Access) to udostępnianie w postaci cyfrowej w Internecie publikacji naukowych, treści edukacyjnych, danych badawczych oraz wyników badań finansowanych ze środków publicznych w celu umożliwienia bezpłatnego ich wykorzystania. Wyróżnia się następujące modele otwartego publikowania:
- Gold Open Access (złoty otwarty dostęp; tzw. droga złota) – otwarty dostęp dla wszystkich zainteresowanych; wydawca zapewnia bezpłatny dostęp do wszystkich artykułów na stronie internetowej czasopisma, jednak opłata APC (Article Processing Charges) musi zostać uiszczona przez autora lub instytucję finansującą.
- Green Open Access (zielony otwarty dostęp; tzw. droga zielona) – otwarty dostęp w ramach repozytorium, w którym autor sam zamieszcza swoje publikacje (zgodnie z umową zawartą z wydawcą).
- Diamond Open Access (diamentowy otwarty dostęp; tzw. droga diamentowa) – otwarty dostęp do treści czasopism dla wszystkich zainteresowanych, przy czym model biznesowy zakłada, iż czasopismo nie pobiera opłat autorskich APC (Article Processing Charge), a koszty redakcyjne pokrywają instytucje, uniwersytety, ośrodki badawcze, muzea, biblioteki czy towarzystwa naukowe związane z danym czasopismem.
Black Open Access (czarny otwarty dostęp) – szybki, jednak niezgodny z prawem (nielegalny) otwarty dostęp do odpłatnych publikacji naukowych; pozyskiwanie kopii artykułów z popularnych serwisów społecznościowych dla naukowców typu Academia.edu, ResearchGate lub poprzez pirackie strony, np. Sci-Hub, często wiążące się z łamaniem praw autorskich, pomijaniem zgody wydawców oraz brakiem kosztów, które ponoszone są przez różne podmioty w standardowych modelach publikowania otwartego.
Elsevier. Wszelkie pytania dotyczące programu można kierować do wydawnictwa Elsevier na adres support@elsevier.com oraz do WBN na adres wbn@icm.edu.pl.
Springer. Wszelkie pytania dotyczące publikowania otwartego w wydawnictwie Springer Nature można kierować na adres oa.verification@springernature.com oraz do WBN na adres wbn@icm.edu.pl. Informacje o programie są także dostępne na stronie wydawcy Poland Read and Publish agreement.
Program publikowania otwartego w ramach licencji konsorcyjnej
W ramach licencji konsorcyjnej uruchomiono programy publikowana otwartego dla autorów korespondencyjnych afiliowanych w instytucjach, które są uczestnikami określonego konsorcjum. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jest uczestnikiem konsorcjów: American Chemical Society (ACS), Cambridge University Press (CUP) oraz Institute of Physics (IOP).
Rozwój ruchu Open Access
Ruch Open Access był początkowo inicjatywą oddolną środowisk naukowych oraz bibliotekarzy, którzy dostrzegli paradoks, iż wielkie koncerny wydawnicze żądają wygórowanych opłat za dostępy do artykułów naukowych finansowanych ze środków publicznych. Trzy główne dokumenty, w których wyrażono poparcie dla idei otwartego dostępu – Deklaracja Budapesztańska (2002), Deklaracja z Bethesda (2003), Deklaracja Berlińska (2003) – podpisane zostały przez wąskie grono naukowców, bibliotekarzy oraz ekspertów.
Z czasem jednak zagadnienia związane z otwartym dostępem do publikacji naukowych finansowanych ze środków publicznych stały się również przedmiotem zainteresowania polityków – jako pierwsi nad problemem pochylili się politycy amerykańscy. W 2009 r. w USA ustawą Omnibus Appropriations Act prawnie usankcjonowano obowiązek publikowania w otwartym dostępie artykułów powstałych dzięki finansowaniu z Narodowych Instytutów Zdrowia (National Institutes of Health, NIH). Autorzy badań, którzy otrzymali dofinansowanie z NIH zobowiązani są do zdeponowania w ciągu 12 miesięcy ostatecznej wersji recenzowanej publikacji naukowej w otwartym repozytorium PubMed Central.
Na gruncie europejskim ważną rolę ruchu Open Access oraz szerzej Otwartej Nauki dostrzegła Unia Europejska, co znalazło swój wyraz w Zaleceniu Komisji Europejskiej z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostępu do informacji naukowej i jej ochrony. Kolejne dokumenty KE – Amsterdam Call for Action on Open Science z 27 maja 2016 r. oraz Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1024 z dnia 20 czerwca 2019 r. w sprawie otwartych danych i ponownego wykorzystywania informacji sektora publicznego – zalecają otwarty dostęp do publikacji naukowych powstałych w wyniku badań finansowanych ze środków publicznych oraz dostęp do otwartych danych badawczych, które powstały w projektach finansowanych z tych środków.
Open Access w Polsce
Inicjatywy Open Access w Polsce początkowo również miały charakter oddolny – dzięki zaangażowaniu naukowców, bibliotekarzy oraz organizacji pozarządowych w 2008 r. powstała Koalicja Otwartej Nauki. W 2013 r. poparcie dla wprowadzenia zasad otwartego dostępu do publikacji naukowych wyraziło Prezydium Polskiej Akademii Nauk oraz Prezydium Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich (KRASP). W 2015 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, dostrzegając europejską politykę dotyczącą Open Access oraz społeczne zaangażowanie polskich inicjatyw OA, wydało dokument Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce, w którym rekomendowano m.in. przyjmowanie przez instytucje naukowe i akademickie polityk otwartości.
Zauważając problemy związane w realizacją polityki Open Access w Polsce, MNiSW powołało zespół roboczy ds. otwartego dostępu, który w 2018 r. wydał Raport nt. realizacji polityki otwartego dostępu do publikacji naukowych w latach 2015-2017. W raporcie podkreślono m.in. niską świadomość potrzeby przyjmowania instytucjonalnych polityk otwartości przez jednostki naukowe i uczelniane.
Doradcza rola zespołu ds. otwartego dostępu z pewnością przyczyniła się do rozwiązań legislacyjnych. Ważnym dokumentem dotyczącym Open Access w Polsce jest Ustawa z dnia 20 lipca 2018 r. – Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce (Dz.U. z 2018 r. poz. 1668 z późn. zm.), wprowadzająca obowiązek otwartego dostępu do artykułów naukowych publikowanych w czasopismach finansowanych w ramach programu „Wsparcia dla czasopism naukowych” (art. 401) oraz obowiązek umieszczania w BIP danej jednostki naukowej rozprawy doktorskiej wraz z recenzjami 30 dni przed wyznaczonym dniem obrony (art. 188).