AAM (Author Accepted Manuscript) – ostateczna, autorska wersja manuskryptu, zawierająca wszelkie zmiany dokonane po procesie recenzji i zaakceptowana do publikacji przez czasopismo; najczęściej jest to jeszcze wersja bez pełnych danych bibliograficznych i bez szaty graficznej danego czasopisma.
Academia.edu – serwis społecznościowych adresowany do naukowców wszystkich dyscyplin, służący m.in. do wymiany dokumentów, obserwowania badań w danej dziedzinie oraz do monitorowania ich oddziaływania.
Altmetria – dziedzina naukometrii stanowiąca uzupełnienie tradycyjnych wskaźników bibliometrycznych, takich jak Impact Factor czy h-index. Wskaźniki altmetryczne pokazują zasięg oddziaływania prac naukowych w sieci – koncentrują się na badaniu użytkowania prac naukowych (przeglądanie, pobieranie), ich rejestrowaniu (np. dodawanie do ulubionych), wzmiankowaniu (komentarze, recenzje, blogi), rekomendowaniu w mediach społecznościowych (Twitter, Facebook), czy cytowaniu (Web of Science, Scopus).
Anonimizacja – trwałe usunięcie powiązań między danymi osobowymi a osobą, której dotyczą; anonimizacja jest procesem trwałym i nieodwracalnym.
Article Processing Charge (APC) – opłata za publikację, którą musi uiścić autor bądź instytucja finansująca za możliwość opublikowania artykułu w otwartym lub hybrydowym czasopiśmie. Oplata APC nie zawsze gwarantuje zachowanie przez autora majątkowych praw do dzieła czy zastosowanie wolnej licencji.
Bibliometria – zbiór metod statystycznych i matematycznych używanych do analizy piśmiennictwa naukowego; opiera się na analizie danych bibliograficznych publikacji według różnych kryteriów; wykorzystywana zarówno przy ocenie dorobku naukowego poszczególnych badaczy, jaki ocenie parametrycznej instytucji naukowej.
Book Processing Charge (BPC) – opłata na pokrycie kosztów publikacji książki w otwartym dostępie pobierana przez wydawcę.
CAF (Copyright Assignment Form) – formularz przeniesienia praw autorskich; forma prawna, zgodnie z którą autor przenosi prawa autorskie do konkretnego dzieła na wydawcę.
CiteScore – wskaźnik cytowalności czasopism naukowych; publikowany w bazie Scopus (Elsevier). Wskaźnik CiteScore za dany rok określa średnią liczbę cytowań z ostatnich 3 lat podzielonych przez liczbę dokumentów opublikowanych w tym samym 3-letnim okresie.
cOAlition S – zawiązane we wrześniu 2018 r. międzynarodowe porozumienie agencji i fundacji finansujących badania naukowe. Najważniejszą inicjatywą cOAlition S jest Plan S, którego celem jest wspieranie otwartego dostępu do publikacji naukowych.
Creative Commons – amerykańska organizacja typu non-profit, powołana do życia w 2001 r. z inicjatywy naukowców i intelektualistów zaangażowanych w pracę na rzecz ochrony i promocji wspólnych dóbr kultury. Obecnie Creative Commons to międzynarodowy projekt oferujący darmowe rozwiązania prawne i inne narzędzia służące zarządzaniu przez twórców prawami autorskimi do swoich utworów.
CRIS (Current Research Information System) – systemy typu CRIS służą zarządzaniu informacją o nauce; gromadzą informacje o prowadzonych projektach, dorobku naukowym, wynikach badań, czy o współpracy pomiędzy instytucjami; służą przekazywaniu danych o nauce do systemów centralnych (finansowanie nauki).
Czasopisma drapieżne (predatory journals) – legalny, choć nieetyczny model wydawania niektórych czasopism otwartego dostępu. Czasopisma drapieżne skoncentrowane są na pozyskaniu jak największej liczny artykułów naukowych, za które pobierana jest opłata APC (Article Processing Charge) – jednak czasopisma tego typu nie przestrzegają reguł publikowana naukowego (brak recenzji), publikują wszystkie nadesłane prace, ponadto posługują się fałszywymi wskaźnikami naukometrycznymi. Zob. Open Access kontra oszustwa w Internecie.
Czasopismo hybrydowe – czasopismo subskrypcyjne, które umożliwia opublikowanie artykułu w modelu Open Access po opłaceniu przez autora APC (Article Processing Charge); dostęp do pozostałych artykułów jest płatny.
Data Citation Index (Web of Science) – wyszukiwarka zbiorów danych badawczych tworzona przez Clarivate.
Data Citation Index (Master Data Repository List) – wyszukiwarka repozytoriów danych badawczych tworzona przez Clarivate.
Data Processing Charge (DPC) – opłata za przestrzeń do przechowywania danych badawczych.
Dataset – zestaw danych; zbiór danych stanowiących pewną odrębną całość i zawierających dane powiązane z jedną publikacją, projektem naukowym, bądź eksperymentem.
Digital Object Identifier (DOI) – cyfrowy identyfikator dokumentu elektronicznego; w odróżnieniu od identyfikatorów URL nie zależy od fizycznej lokalizacji dokumentu, lecz jest do niego na stałe przypisany.
Directory of Open Access Journals (DOAJ)– internetowa baza danych indeksująca recenzowane czasopisma naukowe, do których dostęp jest bezpłatny.
DMPTool – darmowa aplikacja wspomagająca tworzenie Planu Zarządzania Danymi.
DOAB (Directory of Open Access Books) – katalog książek naukowych udostępnianych/opublikowanych w otwartym dostępie.
Dozwolony użytek – zezwolenie na korzystanie z cudzego utworu chronionego prawem autorskim bez konieczności uzyskiwania zgody tej osoby oraz bez konieczności wnoszenia wynagrodzenia na rzecz twórcy (rozdz. 3, art. 23-35 Ustawy z dn. 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Dozwolony użytek ogranicza wyłączne prawo autora do korzystania z utworu i do czerpania korzyści z korzystania z utworu – ograniczenie tych praw wyłącznych jest uzasadnione interesem prywatnym (dozwolony użytek prywatny) lub publicznym (dozwolony użytek publiczny).
Dublin Core (Dublin Core Metadata Element Set, DC, DCES) – otwarty, wymienny standard metadanych służący do opisu zasobów internetowych. Upowszechnianiem formatu Dublin Core zajmuje się Dublin Core Metadata Initiative. W wersji podstawowej Dublin Core składa się z 15 elementów najczęściej używanych przy opisie zasobu: tytuł, twórca, współtwórca, temat, opis, wydawca, data, rodzaj, format, identyfikator, źródło, język, powiązanie, zasięg, prawa.
European Citizen Science Association (ECSA) – Europejskie Stowarzyszenie Nauki Obywatelskiej; organizacja członkowska skupiająca praktyków i badaczy nauki obywatelskiej w Europie.
European Open Science Cloud (EOSC)– przestrzeń wirtualna/chmurowa przeznaczona do przechowywania, udostępniania i wykorzystania danych przez europejskie zespoły naukowo-badawcze.
European Research Council (ERC) Europejska Rada ds. Badań Naukowych – niezależna instytucja wspierająca twórcze i nowatorskie pomysły badawcze we wszystkich dziedzinach wiedzy; odpowiedzialna przed Komisją Europejską.
Global Open Science Cloud (GOSC) – inicjatywa mającą na celu pomoc w tworzeniu międzykontynentalnej, federacyjnej infrastruktury otwartej nauki oraz wirtualnego środowiska badawczego.
Go FAIR – europejska organizacja zajmująca się propagowaniem idei udostępniania danych badawczych zgodnie z zasadami FAIR.
Google Dataset Search – wyszukiwarka zbiorów danych badawczych.
Impact Factor (IF) – wskaźnik cytowalności czasopism naukowych; publikowany w bazie Journal Citation Reports na platformie Web of Science (Clarivate). Wskaźnik Impact Factor danego czasopisma oblicza się, dzieląc liczbę cytowań artykułów naukowych z ostatnich dwóch lat przez całkowitą liczbę artykułów opublikowanych w czasopiśmie w tym samym okresie. IF jest obliczany po zakończeniu roku i publikowany w połowie roku następnego.
InCites – narzędzie służące do analizy dorobku naukowego instytucji badawczych na podstawie danych zawartych w bazie Web of Sciences Core Collection (Clarivate).
Indeks Hirscha (h-index) – sposób mierzenia osiągnięć naukowych z uwzględnieniem liczby publikacji i liczby cytowań. Współczynnik h dla danego autora jest to liczba publikacji cytowanych ≥ h razy; np. współczynnik h = 10 oznacza, że autor ma 10 publikacji cytowanych co najmniej 10 razy. Miernik wprowadzony w 2005 r. przez Jorge Hirscha.
Journal Citation Reports (JCR) – interdyscyplinarna baza bibliometryczna na platformie Web of Science (Clarivate), w której publikowany jest coroczny ranking czasopism naukowych wraz ze wskaźnikiem cytowalności Impact Factor.
Journal Checker Tool – narzędzie umożliwiające sprawdzenie zgodności czasopism naukowych i platform publikacyjnych z Planem S.
Koalicja Otwartej Edukacji – zawiązane w 2008 r. porozumienie organizacji pozarządowych i instytucji działających w obszarze kultury, wspierające proces tworzenia otwartych zasobów edukacyjnych, naukowych i kultury w Polsce.
Licencja – dokument prawny lub umowa, określająca warunki korzystania z cudzego produktu (prawo gospodarcze) lub dobra niematerialnego (prawo własności intelektualnej).
Licencje Creative Commons (CC) – zestaw nieodpłatnych wzorców umów licencyjnych, na podstawie których twórca udostępnia, pod określonymi warunkami, swój utwór objęty majątkowymi prawami autorskimi. Licencje CC zostały przygotowane przez amerykańską organizację non-profit Creative Commons.
Mendeley Data (Elsevier) – wyszukiwarka i repozytorium zbiorów danych badawczych.
Metadane – dane o danych; ustrukturalizowane informacje stosowane do opisu zasobów informacji. Posiadają stałą strukturę opisu, dzięki czemu są zrozumiałe dla ludzi i programów komputerowych. Istnieją ogólne, uniwersalne standardy metadanych (np. Dublin Core, Data Cite, Data Documentation Initiative) oraz standardy dziedzinowe.
Metadane można podzielić według kategorii jako: opisowe (ułatwiają identyfikację zbioru, to np. tytuł, streszczenie, autor, słowa kluczowe); strukturalne (ułatwiają nawigację, opisują relacje i zależności pomiędzy częściami zbioru); administracyjne (zawierają informacje np. o dacie utworzenia, typie pliku, sposobie dostępu).
Open Data Commons – licencje zaprojektowane dla zarządzania danymi; zestaw narzędzi prawnych (licencji) wspomagających udostępnianie i korzystanie z otwartych danych badawczych; projekt Open Knowledge Foundation.
OpenAIRE (Open Access Infrastructure Research for Europe) – konsorcjum wspierające proces wdrażania Open Access w Europie.
Open Journal Systems (OJS) – internetowe oprogramowanie do zarządzania i publikowania czasopism w sieci dystrybuowane przez Public Knowledge Project.
Open Research Europe (ORE) – bezpłatna, ogólnodostępna platforma do recenzowania i publikowania wyników badań naukowych finansowanych przez UE.
OPERAS – europejska inicjatywa dla otwartej komunikacji w naukach humanistycznych i społecznych, wpisana na listę Europejskiej Mapy Drogowej Infrastruktur Badawczych. W Polsce członkiem OPERAS jest IBL PAN.
Otwarty dostęp (Open Access) – udostępnianie w postaci cyfrowej publikacji naukowych, treści edukacyjnych, danych badawczych oraz wyników badań w celu umożliwienia bezpłatnego ich wykorzystania. Zob. Otwarty Dostęp – Open Access
Otwarty dostęp diamentowy (Diamond Open Access; diamentowa droga) – otwarty dostęp do treści czasopism dla wszystkich zainteresowanych, przy czym model biznesowy zakłada, iż czasopismo nie pobiera opłat autorskich APC (Article Processing Charge), a koszty redakcyjne pokrywają instytucje, uniwersytety, ośrodki badawcze, muzea, biblioteki czy towarzystwa naukowe związane z danym czasopismem.
Otwarty dostęp czarny (Black Open Access) – szybki, jednak niezgodny z prawem (nielegalny) otwarty dostęp do odpłatnych publikacji naukowych; pozyskiwanie kopii artykułów z popularnych serwisów społecznościowych dla naukowców typu Academia.edu, ResearchGate lub poprzez pirackie strony, np. Sci-Hub, często wiążące się z łamaniem praw autorskich, pomijaniem zgody wydawców oraz brakiem kosztów, które ponoszone są przez różne podmioty w standardowych modelach publikowania otwartego.
Otwarty dostęp gratis – nieodpłatna dostępność do publikacji naukowych, bez ograniczeń technicznych, ale z zastrzeżeniem wszelkich pozostałych praw (w ramach dozwolonego użytku zgodnie z zapisami Ustawy z dn. 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Otwarty dostęp libre – nieodpłatna dostępność do publikacji naukowych, z dodatkowym udzieleniem wolnej licencji do publikacji.
Otwarty dostęp zielony (Green Open Access; droga zielona) – otwarty dostęp w ramach repozytorium, w którym autor sam zamieszcza swoje publikacje (zgodnie z umową zawartą z wydawcą).
Otwarty dostęp złoty (Gold Open Access; droga złota) – otwarty dostęp dla wszystkich zainteresowanych; wydawca zapewnia bezpłatny dostęp do wszystkich artykułów na stronie internetowej czasopisma, jednak opłata APC (Article Processing Charges) musi zostać uiszczona przez autora lub instytucję finansującą.
OSF Registries – platforma otwartej i bezpłatnej rejestracji projektów badawczych.
Otwarte dane badawcze (Open Research Data) – zebrane lub wytworzone zbiory danych, które powstały jako rezultat pracy naukowej i zostały udostępnione do bezpłatnego, powtórnego użycia bez barier prawnych i technicznych co najmniej w zakresie wymaganym do weryfikacji wyników badań zaprezentowanych w publikacjach naukowych.
Otwarte zasoby edukacyjne, OZE (Open Educational Resources) – materiały przeznaczone do nauczania, uczenia się i badań, umieszczane na dowolnym medium, cyfrowym lub innym, znajdujące się w domenie publicznej lub opublikowane na wolnych licencjach, pozwalające na dostęp do nich bez ponoszenia żadnych kosztów oraz na ich wykorzystanie, adaptację i rozpowszechnianie przez innych bez ograniczeń lub z pewnymi ograniczeniami. Zob. A Basic Guide to Open Educational Resources (OER), UNESCO 2011.
Plan S – inicjatywa cOAlition S, której celem jest wspieranie otwartego dostępu do publikacji naukowych. Zgodnie z Planem S wszystkie publikacje będące wynikiem badań finansowanych przez członków cOAlition S w ramach konkursów ogłoszonych po 1 stycznia 2021 r., muszą zostać opublikowane w otwartych czasopismach lub na otwartych platformach, albo też powinny zostać udostępnione w sposób otwarty w repozytorium, bez czasowego embarga.
Plan Zarządzania Danymi (Data Management Plan) – narzędzie do zarządzania danymi badawczymi, zawierające szczegółowe informacje o rodzajach danych badawczych, zasadach korzystania z nich, w tym procedur ich udostępniania i archiwizacji w trakcie i po zakończeniu badań naukowych lub procesu badawczego.
Polityka otwartości – dokument regulujący kwestie związane z udostępnianiem wyników badań prowadzonych w instytucjach naukowych finansowanych przez powołane do tego agencje (NCN, NCBR, MNiSW), czy fundacje. Powstające na polskich uczelniach i w jednostkach naukowych instytucjonalne polityki otwartości są odpowiedzią na wydany w 2015 r. przez MNiSW dokument Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce oraz na Zalecenie Komisji Europejskiej z dnia 17 lipca 2012 r. w sprawie dostępu do informacji naukowej i jej ochrony.
Postprint – zrecenzowana wersja artykułu przed publikacją; od wersji ostatecznej (wydawniczej) różni się tym, iż nie posiada jeszcze pełnych danych bibliograficznych oraz szaty graficznej danego czasopisma; jest to zrecenzowana wersja publikacji naukowej przygotowana do opublikowania.
Preprint – wstępna wersja artykułu naukowego, który nie został jeszcze opublikowany w czasopiśmie naukowym i nie przeszedł procesu recenzji.
Pseudonimizacja – przetworzenie danych osobowych w taki sposób, by nie można ich było przypisać konkretnej osobie, której dane dotyczą, bez użycia dodatkowych informacji; pseudonimizacja jest procesem odwracalnym.
PubMed Central – baza danych zawierająca pełne teksty artykułów z dziedziny nauk biomedycznych i przyrodniczych; opracowywana przez US National Library of Medicine (NLM).
Punktacja ministerialna – punktacja ustalana w rozporządzeniach ministerstwa właściwego ds. nauki, które określają zasady, na jakich przeprowadzana będzie ocena parametryczna jednostek naukowych. Integralną część rozporządzeń ministerialnych stanowią załączniki odnoszące się do sposobu punktowania różnych typów publikacji naukowych – w tym wykazy punktowanych czasopism oraz wydawnictw.
Repozytorium – informatyczny system umożliwiający przechowywanie publikacji oraz ich udostępnianie w Internecie (tzw. zielona droga otwartego dostępu); repozytoria dzielimy na dziedzinowe, instytucjonalne i ogólnego przeznaczenia.
ResearchGate – międzynarodowy, bezpłatny portal społecznościowy dla naukowców wszystkich dyscyplin.
re3data – wyszukiwarka repozytoriów danych badawczych z różnych dyscyplin naukowych.
Registry of Open Access Repositories (ROAR) – katalog otwartych repozytoriów naukowych.
ROAD (Directory of Open Access Scholarly Resources) – ogólnodostępna baza czasopism zawierająca podstawowe informacje o naukowych periodykach publikujących w modelu Open Access.
ROARMAP (Registry of Open Access Repository Mandates and Policies) – międzynarodowy rejestr polityk otwartego dostępu przyjętych przez uniwersytety, instytucje badawcze oraz podmioty finansujące badania naukowe.
Science Europe – organizacja zrzeszająca europejskie agencje finansujące naukę, której celem są działania zmierzające do otwartego dostępu do danych badawczych oraz publikacji, będących efektem badań finansowanych lub współfinansowanych ze środków publicznych.
SciVal – narzędzie służące do analizy danych o publikacjach naukowych instytucji badawczych na podstawie publikacji indeksowanych w bazie Scopus (Elsevier).
SHERPA/RoMEO – międzynarodowa baza informacji o polityce wydawców w zakresie prawa autorskiego; baza gromadzi i analizuje zasady otwartego dostępu wydawców z całego świata, w tym m.in. zasad dotyczących archiwizacji. Czasopisma znajdujące się w bazie szczegółowo określają prawa autorów i czytelników do ponownego wykorzystania dokumentów typu preprint i postprint oraz wersji wydawniczych.
SJR (SCImago Journal Rank) – wskaźnik określający prestiż danego czasopisma; publikowany w bazie Scopus (Elsevier). W obliczaniu wskaźnika SJR istotna jest dziedzina wiedzy, którą czasopismo reprezentuje, tzn. cytowania pochodzące z czasopism z tych samych lub pokrewnych dyscyplin mają większą wagę niż te z czasopism z dziedzin niespokrewnionych, gdyż z większym prawdopodobieństwem są to cytowania merytorycznie uprawnione.
SNIP (Source Normalized Impact per Paper) – znormalizowany wskaźnik pozwalający na określenie cytowalności danego czasopisma w odniesieniu do dziedziny; publikowany w bazie Scopus (Elsevier). Wartość wskaźnika SNIP jest ilorazem średniej liczby cytowań z danego roku, odnoszących się do publikacji z ostatnich 3 lat oraz potencjału cytowalności w danej dziedzinie.
Utwór zależny – efekt odtwórczej działalności naukowej lub artystycznej człowieka; opracowanie cudzego utworu, w szczególności jego tłumaczenie, przeróbka, adaptacja; jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego (art. 2 ust. 1 i 2 Ustawy z dn. 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych).
Uznanie autorstwa – jeden z warunków licencji Creative Commons; wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne pod warunkiem, że zostanie przywołane nazwisko autora pierwowzoru. Warunkiem uznania autorstwa objęte są wszystkie obecnie stosowane licencje Creative Commons.
Użycie niekomercyjne – jeden z warunków licencji Creative Commons; wolno kopiować, rozprowadzać, przedstawiać i wykonywać objęty prawem autorskim utwór oraz opracowane na jego podstawie utwory zależne jedynie do celów niekomercyjnych.
VoR (Version of Record) – ostateczna wersja artykułu w czasopiśmie po recenzji oraz składzie edytorskim wydawcy; różni się od autorskiej wersji manuskryptu, czyli AAM (Author Accepted Manuscript).
WCAG 2.0 (Web Content Accessibility Guidelines) – wytyczne dotyczące dostępności treści internetowych; zbiór dokumentów zawierających zalecenia odnoszące się do tworzenia dostępnych dla wszystkich serwisów internetowych. Rekomendacje WCAG koncentrują się na tym, jak powinna wyglądać strona internetowa instytucji publicznych, która powinna być dostępna dla wszystkich, w tym także dla osób z niepełnosprawnościami.
Wirtualna Biblioteka Nauki (WBN) – program zakupu i udostępniania światowego piśmiennictwa w postaci elektronicznych czasopism, książek i baz danych dla polskich instytucji akademickich i naukowych. Program jest dofinansowany przez Ministerstwo Edukacji i Nauki (dawniej Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego), realizowany przez ICM. W ramach WBN kupowany jest dostęp do zasobów elektronicznych na serwerach wydawców (licencja odnawiana co roku). Ponadto w zakresie licencji krajowej Ministerstwo uruchomiło program publikowania otwartego i pokrywa koszty publikacji artykułów w modelu Open Access w wybranych czasopismach wydawnictw Elsevier i Springer.
Wskaźnik cytowań (liczba cytowań) – miernik cytowalności danej pracy; może odnosić się zarówno do pojedynczej publikacji, całego dorobku autora, jak i np. dorobku publikacyjnego danej jednostki naukowej. Analizę cytowań wraz z określeniem h-indexu można przeprowadzić za pomocą: bazy Web of Science (Clarivate), bazy Scopus (Elsevier), wyszukiwarki Google Scholar (nakładka Google Scholar Citations), programu ‘’Publish or Perish”.
Zasady FAIR (akronim od Findable, Accessible, Interoperable, Reusable) – wytyczne zapewniające optymalne zarządzanie danymi badawczymi; wspomagające prawidłowe przygotowanie danych badawczych do udostępniania. Zgodnie z zasadami FAIR, dane badawcze powinny być dostępne zarówno dla człowieka, jak i maszyny (oprogramowania komputerowego), czyli: Findable (możliwe do znalezienia); Accessible (dostępne); Interoperable (interoperacyjne); Reusable (wielokrotnego użytku).
Zenodo – otwarte repozytorium ogólnego przeznaczenia, opracowane w ramach europejskiego programu OpenAIRE; obsługiwane przez CERN (European Organization for Nuclear Research); umożliwia naukowcom ze wszystkich dyscyplin deponowanie dokumentów badawczych, zestawów danych, oprogramowania badawczego, raportów i wszelkich danych cyfrowych związanych z badaniami.