Narodowy Zasób Biblioteczny Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu

Zbiór kodeksów średniowiecznych BUP liczy 45 woluminów. Część trafiła do Biblioteki Uniwersytetu Poznańskiego w latach 30-tych XX w., w ramach trwającego od 1919 r. procesu polonizacji księgozbioru. W 1930/1931 r. decyzją Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego przekazano do Biblioteki UP starodruki i rękopisy z księgozbiorów Gimnazjum św. Marii Magdaleny w Poznaniu, Gimnazjum św. Jana Kantego w Poznaniu oraz Państwowego Gimnazjum Męskiego w Chełmnie. Najstarszymi, a zarazem najcenniejszymi nabytkami z tego okresu są trzy kodeksy XV-wieczne pochodzące z opactwa cystersów w Paradyżu (przejęte z księgozbioru Gimnazjum św. Jana Kantego: Rkp.1730, Rkp.1737, Rkp.1753) oraz pergaminowy rękopis z XV w. (Rkp.1716 Dialogi Grzegorza Wielkiego), z biblioteki Gimnazjum w Chełmnie, o nieustalonej proweniencji pierwotnej (Rkp.1716).

Największa część rękopisów średniowiecznych trafiła do BU w ramach powojennej akcji zabezpieczania ocalałych księgozbiorów, głównie wielkopolskich, zarówno prywatnych, jak i należących do instytucji polskich i niemieckich. Wśród nich znalazło się blisko 40 kodeksów średniowiecznych, w dużej mierze nieposiadających znaków własnościowych. Choć niemożliwe jest ustalenie dokładnej proweniencji większości tych ksiąg, jednak okoliczności, w jakich znalazły się one w BU oraz ich tematyka, pozwalają wiązać je z wielkopolskimi ośrodkami kościelnymi, głównie z klasztorami.

 W zbiorze dominują kodeksy z XV i pierwszej połowy XVI wieku, 4 pergaminowe (Rkp.1716, Rkp.1730, Rkp.1750, Rkp.2010), 40 sporządzonych na papierze oraz jeden kodeks mieszany, zawierający karty papierowe i pergaminowe (Rkp.1749). 44 kodeksy zostały sporządzone w języku łacińskim, Rkp.1724 spisany w języku staroholenderskim.

Profil tematyczny kodeksów wskazuje na środowiska kościelne, przede wszystkim klasztorne, w których i na użytek których księgi te były sporządzane. Najliczniejszą grupę stanowią kolekcje kazań łacińskich (18), głównie anonimowe oraz pojedyncze kazania autorytetów kościelnych. Drugie miejsce zajmują teksty duszpasterskie i traktaty teologiczne, głównie patrystyczne, o tematyce ascetyczno-moralnej, dalej teksty biblijne z komentarzami, pisma hagiograficzne i przepisy kanoniczne.

 Część rękopisów ma formę popularnego w średniowieczu kodeksu zbiorowego, zawierającego odpisy tekstów różnych autorów, zróżnicowane pod względem formy i treści. Jednym z najciekawszych przykładów średniowiecznych miscellanea w zbiorach BU jest rękopis kanonika Jakuba z Kowalewic sporządzony ok. 1478 r. (Rkp.1746), zawierający mapę świata – tzw. mappa mundi typu T-O. Jest to jeden z nielicznych i najstarszych tego typu zabytków zachowanych w polskich rękopisach średniowiecznych.

W zbiorze znajdują się także księgi zawierające liczne glosy polskie. Uwagę historyków języka polskiego zwróciły dotąd trzy kodeksy z drugiej poł. XV w. (Rkp.1728, Rkp.1732, Rkp.1752) a także Rkp.1743 zawierający dwa kalendarze liturgiczne z XV w. z polskimi nazwami miesięcy, w tym jeden unikatowy kalendarz diecezji poznańskiej. Zostały one zidentyfikowane i opracowane przez poznańskiego badacza literatury średniowiecznej Henryka Kowalewicza. 

Zbiór 45 manuskryptów średniowiecznych stanowi ważną część polskiego dziedzictwa historycznego i kulturowego i wciąż czeka na dalsze wnikliwe badania kodykologów, paleografów i historyków.